با وجود اینکه دیک الجن حمصی، یکی از شاعران تأثیرگذار زبان و ادبیات عربی در عصر عباسی بوده است اما به دلیل داشتن باورها و گرایش­های علوی، و اختصاص دادن بخش قابل توجهی از اشعار خود به اهل بیت (ع)، در طول تاریخ، مورد ستم قرار گرفته و علی­رغم شایستگی­های ادبی‌اش، سهمی جز حاشیه نشینی در ادبیات عربی نصیبش نشده است. از میان بردن دیوان خطی شاعر که شواهد زیادی بر وجود آن در دست است، و حذف اشعار علوی وی از دیوان­های چاپی روزگار معاصر، تنها بخشی از هزینة سنگینی است که دیک الجن در راه پُر مخاطرة عشق به اهل بیت (ع) پرداخته است.

مقالة پیش رو، در صدد است پس از بدست دادن شمة بسیار کوتاهی از زندگی دیک الجن، یکی از مهم­ترین موضوعات شعر وی یعنی مسألة جانشینی امام علی (ع) پس از پیامبر (ص) را مورد بحث و بررسی قرار دهد تا روشن گردد که مسألة یادشده، در شعر این شاعر که یکی از انسان­های آزادة اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری قمری بوده، چگونه به تصویر کشیده شده است. 

 دیک الجن حمصی، نام، نسب و لقب وی

وی ابومحمد، عبدالسلام بن رَغبَان بن عبدالسلام بن حبیب بن عبدالله بن رغبان بن یزید بن تمیم است که اصل دودمانش به روستای مُؤتَه[1] در سرزمین شام برمی­گردد. (الإصفهانی، بی تا، ج14، ص51) از نیاکان وی نخستین کسی که اسلام آورد، تمیم بود که به دست حبیب بن مَسلمة فَهری به این افتخار نایل آمد. (صافی، 2006: 19) مشهورترین شخص از اجداد او هم حبیب بن عبدالله بن رغبان است که در عصر منصور، خلیفة عباسی، کاتب بود و مسجد ابن رغبان در بغداد بدو منسوب است.(الجهشیاری، 1938:102)

نام عبدالسلام بن رغبان چنان تحت شعاع لقبش؛ دیک الجن قرار گرفته است که بیشتر کتاب­هایی که از وی نامی برده یا زندگی و شعرش را بررسی کرده‌اند، او را به دیک الجن شناخته و شناسانده‌اند. کتاب­های یادشده برای شهرت یافتن عبدالسلام به دیک الجن، دلایل گوناگونی را برشمرده­اند، برخی علت این امر را چشم­های سبز وی دانسته­اند، برخی دیگر تقلید وی از صدای خروس را علت آن ذکر کرده­اند، گروهی هم سببش را وصف خروس در شعر این شاعر می­دانند، (الحجّی، 1989: 20) اما آنچه در این زمینه تا حدودی پذیرفتنی است و در شماری از کتاب‌ها نیز بدان اشاره شده، آن است که وی به علت عادتش به زندگی در بوستان­ها و نوشیدن شراب، بدین لقب شهرت یافته است، زیرا همان­طور که دمیری به نقل از کتاب «عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات» قزوینی، ذکر می­کند: دیک الجن، جانور کوچکی است که در بوستان­ها زندگی می­کند و اگر در شراب کهنه انداخته شود تا بمیرد یا در خمرة شراب رها گردد و سر آن بسته شود و سپس در وسط خانه دفن شود، دیگر اثری از موریانه در آن دیده نخواهد شد. (الدّمیری، 1965، ج1: 488)

زندگانی وی

دیک الجن در سال 161 هجری قمری در شهر حِمصِ شام و در خانواده­ای نسبتاً ثروتمند دیده به جهان گشود. بیشتر زندگیش را در دامن طبیعت و در بوستان­های حمص به خوش­گذرانی و عیش و نوش گذرانید. وی نه به سیر و سیاحت علاقه­ای داشت و نه به دربار صاحبان زر و زور، از این رو جز موارد نادری آن هم تنها برای دیدار با دوستانش احمد بن علی هاشمی و برادرش جعفر بن علی هاشمی[2] که در سَلَمْیَة[3] می­زیستند، زادگاهش را ترک نکرد. با این حال وی به دور از رویدادها و بی­خبر از آنچه که در جامعة آن روز می­گذشت نبود؛ چرا که خانه‌اش مقصد شاعران بزرگی چون ابونواس، دعبل و ابوتمام بود که از گوشه و کنار سرزمین­های اسلامی برای دیدار با وی به حمص می­رفتند. (الحلبونی، 2001: 131)

بزرگ­ترین رویدادی که در زندگی دیک الجن حمصی به وقوع پیوست آشنایی وی با زیبارویی مسیحی به نام «وَرد» یا به روایت ابن خلکان، «دنیا» بود (ابن خلّکان، 1978، ج3: 186) که سراسر حیات شخصی و ادبی دیک الجن را تحت تأثیر قرار داد، زیرا این آشنایی به ازدواج انجامید، اما دسیسه­ای که ابوطیب، پسر عموی دیک الجن، مبنی بر خیانت ورد به وی، چید، باعث شد که دیک الجن همسر و معشوقه‌اش را با دستان خود بکشد (الإصفهانی، ج14: 55) و سپس به قول خودش تا پایان عمر بر این ماجرا بگرید:

چنانکه پیشتر اشاره شد بیشتر زندگی دیک الجن به عیش و نوش و بی­بندوباری گذشت اما برخی معتقدند بی­بندوباری دیک الجن، مصلحتی بیش نبوده است، زیرا وی نیز چون هم کیشش ابونواس که گرایش­های علوی داشت، روی به تظاهر به بی­بندوباری آورده تا از طرفی از تعقیب حکومت در امان باشد و از طرف دیگر مشکلات و فساد جامعة به اصطلاح اسلامی آن زمان را که زمامداریش از علویان گرفته شده و به دست نااهلان افتاده بود، به تصویر کشد. استاد خالد الحلبونی در کتابش با عنوان «دیک الجن: الذاتیة والإبداع» با اشاره به نکتة یادشده می­افزاید ابوالعلاء المعری به این پدیدة زندگی دیک الجن پی برده و در «رسالة الغفران» خود می­گوید: یکی عبدالسلام ابن رغبان مشهور به دیک الجن را در خواب دید و ابیات فائیه­اش را به وی یادآور شد:

دیک الجن گفت: من چنین چیزهایی را به بازی می­گرفتم و بدان اعتقادی نداشتم. (الحلبونی، 2001، ص110)    

دیک الجن و اهل بیت (ع)

دیک الجن حمصی در عصری زندگی می­کرد که به عصر عباسی اول شهرت دارد. این عصر میدان پیدایش بسیاری از جریان­های فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بود. در زمینة سیاست، گرایش­های سیاسی مختلفی در این عصر دیده می­شد که دو گرایش از آن‌ها، هم نمود بیشتری داشتند و هم از اهمیت زیادتری برخوردار بودند. اولین این جریان­ها، جریان قدرت حاکم بود که خلفای عباسی سردمداران آن بودند، و دیگری جریان معارضان بود که خود شاخه­های مختلفی داشت و علویان از مهم­ترین این شاخه­ها به شمار می­رفتند. از میان این جریان­ها، دیک الجن حمصی در صف مخالفان بنی عباس ایستاد که به کمک علویان و به نام بنی هاشم حکومت امویان را سرنگون کردند و سپس همین علویانی را که تنها به کمک آن‌ها بدین مهم نایل آمده بودند، از خلافت راندند. دیک الجن به دنبال آن بود تا با شعر و ادبش از حق اهل بیت (ع) در امر خلافت دفاع کند، و خود، نیک می­دانست که با این گرایش­های سیاسی که دارد، جایی در دربار خلفا نخواهد داشت بنابراین بهتر آن دید که در دامان طبیعت و به دور از صاحبان زر و زور، روزگار بگذراند و شعرش را در پای خوکان نریزد بلکه از آن در راه دفاع از حق و حقیقت استفاده کند و طبعاً بزرگ‌ترین حق و حقیقتی را که پایمال شده می‌دید، حق اهل بیت (ع) در امر خلافت بود.

دیک الجن در برابر حکومت عباسیان، در کنار اهل بیت (ع) ایستاد و کوشید تا با شعر و زبانش از آن‌ها دفاع کند. وی همچون برخی شاعرانِ عرصة سیاست، با اخلاص تمام نسبت به اهل بیت (ع)، حقایق تاریخی و نقاط تاریکی را که بر ایشان گذشته بود بیان می­کرد. این اخلاص وی نسبت به اهل بیت (ع) او را بر آن می­داشت تا از سویی در موارد بسیاری، از شدت درد و اندوه، فریاد و آه برکشد و بر کسانی که ایشان را از خلافت دور کردند، بتازد:

و از سوی دیگر باعث شد که احمد بن علی هاشمی و برادرش جعفر بن علی هاشمی را که از بزرگ‌ترین دوستداران اهل بیت (ع) در روزگار دیک الجن بودند، به دوستی برگزیده و اشعار مدح و رثایش را بدانها تقدیم کند و در این اشعار، آن‌ها را همچون امامان توصیف نماید:

در کامل­ترین دیوانی که از شعر دیک الجن حمصی وجود دارد، مجموعاً 9 قصیده و قطعه حاوی 162 بیت دربارة اهل بیت (ع) به چشم می­خورد. مهم­ترین معانی و موضوعاتی که وی در این قصاید و قطعه­ها بدان می­پردازد عبارتند از:

1. حق اهل بیت (ع) در امر خلافت. 2. مدح امام علی (ع)، بیان نقش برجستة وی در یاری اسلام و جایگاه ویژة او نزد پیامبر (ص). 3. رثای امام حسین (ع) و یاران وفادارش، و بیان مصیبت­های وارد آمده بر ایشان. 4. رثای حضرت فاطمه (س) و وصف آسمانی ازدواج ایشان با امام علی (ع).

ابوالفرج اصفهانی در کتاب «الأغانی» دربارة گرایش سیاسی دیک الجن می­گوید: «دیک الجن شیعه­ای نیک بود و مرثیه­های زیادی در رثای حسین بن علی (ع) دارد که از آن جمله است:

همه، این مرثیه را می‌شناسند و بدان نوحه­سرایی می­کنند و وی اشعار زیادی در این معنی دارد.» (الإصفهانی، ج14: 51)

سیمای خلافت امام علی (ع) در شعر دیک الجن

 همان­طور که پیشتر نیز گذشت امام علی (ع) و حق وی در جانشینی پیامبر (ص)، یکی از مهم­ترین موضوعات شعر دیک الجن حمصی است. وی در شعرش برای اثبات اینکه پس از پیامبر (ص) خلافت حق امام علی (ع) بوده و نه کسی دیگر، شاخص­ها و دلایل زیادی را مطرح می­کند که برخی از آن‌ها نقلی است و برخی دیگر عقلی. در بخش دلایل نقلی، دیک الجن واقعیت­هایی را از تاریخ اسلام نقل می­کند که به خوبی نشان می­دهد پیامبر (ص) به خلافت امام علی (ع) پس از خود، یا آشکارا امر فرموده، یا بدان اشاره کرده، و یا اینکه می­خواسته بدان امر فرماید ولی با ممانعت مخالفان روبرو شده است. اما در بخش دلایل عقلی، وی ویژگی­هایی از امام علی (ع) را برمی­شمارد که به خوبی، هر مخاطبی را قانع می­سازد که جانشینی پیامبر (ص) تنها حق امام علی (ع) بوده است و نه کسی دیگر.

  دلایل نقلی خلافت امام علی (ع)

1-  حادثة غدیر خم

 مهم­ترین دلیل نقلی که شیعیان با استناد به آن، خلافت را پس از پیامبر (ص) حق امام علی (ع) می­دانند،[8] روایت حادثة غدیر خم است: «مَن کُنتُ مَولاه فَعَلیٌّ مَولاه» (ابن ماجه، 2010: 28). این واقعة بسیار مهم تاریخ اسلام، در شعر دیک الجن نیز همچون دیگر شاعران شیعه، هرچه زیباتر به تصویر کشیده شده است. دیک الجن در بخشی از قصیده­ای نسبتاً طولانی که در مدح امام علی (ع) و رثای امام حسین (ع) سروده است، این واقعة تاریخی را بازگو می­کند. وی ـ چنان­که در ابیات زیر خواهیم دید ـ با دو استفهام تقریری که در زبان و ادبیات عربی برای وادار ساختن کسی به اقرار به امری بدیهی و روشن مورد استفاده قرار می­گیرد، کسانی که امام علی (ع) را از خلافت دور کردند، مورد خطاب قرار داده و می­پرسد: آیا رسول خدا در روز غدیر خم برنخاست، خطبه نخواند و نگفت ای مردم مولای شما این (امام علی) است؟ آیا وی (پیامبر) در آن روز، دست کسی غیر از امام علی (ع) را بالا برد؟ پس چرا نمی­اندیشید و تجاهل می­ورزید؟ وی آنگاه که از اقرار آنان به حق امام علی (ع)، ناامید می­شود، با بکارگیری تشبیهی ضمنی، آن‌ها را که حق روشن و آشکار امام را در جانشینی پیامبر (ص) نادیده می­گیرند، به کسانی تشبیه می­کند که در بیابان ناشناخته و بسیار تاریکی، بدون راهنما گام می­زنند. او در ادامه می­افزاید که اگر  ایشان چشم­هایشان را باز می­کردند و می­اندیشیدند، حق امام علی (ع)  روشن­تر از آن بود که نبینند ولی آیا طمع و بدخواهی بشر را حد و مرزی هست؟  

2- حدیث منزلت

یکی دیگر از دلایل نقلی که دیک الجن در جانشینی امام علی (ع) ذکر می­کند، حدیث منزلت است که در آن پیامبر (ص)، منزلت و جایگاه ویژة امام علی (ع) نسبت به خود را خاطرنشان می­کند: «أَنتَ مِنِّی بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَى، إِلا أَنَّه لا نَبِیَّ بَعدِی» (مسلم، 1998، ج4: 174). دیک الجن که سخن پیامبر (ص) را بهترین سخن می­داند، از زبان او نقل می­کند که وی بارها تأکید کرده است جایگاه امام علی (ع) نسبت به من جایگاه هارون نسبت به موسی (ع) است جز اینکه پس از من، پیامبری مبعوث نخواهد شد. دیک­الجن سپس نزدیکی، همراهی و ارتباط میان این دو بزرگوار را تشریح کرده و می­گوید امام علی (ع) نسبت به پیامبر (ص) چون تکمه ایست که همواره با پیراهن است و هرگز از آن جدا نخواهد شد. آری همان طور که تکمه همیشه با پیراهن است و پیراهن بدون تکمه، کارایی خود را از دست داده و دیگر نمی­تواند مایة پوشش انسان باشد و او را در برابر سرما و گرما حفظ کند، امام علی (ع) هم همواره در کنار پیامبر (ص) بود و وی را در رسالتی که در پیش گرفته بود یاری می­کرد و چه­بسا اگر او نبود، پیامبر (ص) نمی­توانست بار رسالتش را به سر منزل مقصود برساند:

3- حدیث قرطاس

چنانکه در روایات تاریخی آمده است و دیک الجن هم در شعرش روایت می­کند، گویا پیامبر (ص) با وجود توصیة صریح به ولایت و جانشینی امام علی (ع) پس از خود، در روز غدیر خم، و با وجود ایما و اشارات مکرری چون حدیث منزلت، و برادر خواندن امام علی (ع) در موارد گوناگون، باز هم از چشمداشت دیگران نسبت به خلافت، نگران بوده است، از این رو به هنگام احتضار و در آخرین لحظات عمرش، کاغذ و قلمی درخواست می­کند تا نوشتة بی شائبه­ای در این زمینه برجای گذارد و حجت را تمام کرده و به قول دیک الجن از نیرنگ آنان جلوگیری نماید: «ایْتُونِی بِکِتَابٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً»(البخاری، 2010: 535). ولی آن‌ها با بهانه کردن اینکه پیامبر (ص) – نعوذ بالله - عقلش را از دست داده و یاوه می­گوید: «فَقَالُوا: هَجَرَ رَسُولُ اللهِ» (همانجا) از فراهم کردن کاغذ و قلم، سر باز زدند و وی را در آن حال رها کرده و هنوز چشم از جهان نبسته بود، به دنبال تقسیم میراث واقعی­ آن حضرت یعنی خلافت رفتند و تنها زمانی بازگشتند که آن حضرت جان به جان­آفرین تسلیم کرده بود و او را به خاک سپرده بودند:

دلایل عقلی خلافت امام علی (ع)

1- قرابت با پیامبر (ص)

الف: قرابت نسبی

 گرچه با طلوع اسلام در جزیرة العرب و در میان مردمانی که زندگی قبیله­ای داشتند، وابستگی خونی و نژادی که پیشتر برای عرب، بسیار اهمیت داشت تا حدودی رنگ باخت و قرآن کریم با آیة مبارکة ﴿إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ﴾ (الحجرات: 13) معیار برتری انسان­ها را تقوی دانست نه نژاد و خون، ولی این خویشاوندی و وابستگی خونی، پس از اسلام نیز همچنان مقداری از اهمیت و جایگاهش را حفظ کرده بود. از این روی پس از رحلت پیامبر عظیم­الشأن اسلام، بسیاری، خلافت را حق نزدیک­ترین شخص از بنی­هاشم به پیامبر (ص) می‌دانستند و معتقد بودند که جانشینی وی نباید از خاندان بنی­هاشم خارج شود. چنان­که طه حسین نقل می­کند اگر دیر اسلام آوردن عباس؛ عموی پیامبر (ص) نبود، وی پس از پیامبر (ص) خود را برای جانشینی او نامزد می­کرد چرا که خلافت را حق بنی­هاشم می­دانست، اما چون با خود اندیشید برادرزاده­اش علی (ع) را در این زمینه، شایسته­تر از خود یافت بنابراین نزد او رفت و گفت: دست پیش آر تا با تو بیعت کنم. یا حتی کسی چون ابوسفیان که دشمنی دیرینه­ای با اسلام و مسلمین داشت و تنها از ترس جانش بود که در فتح مکه اسلام آورد، پس از رحلت پیامبر (ص) آنگاه که دید جانشینی او به ابوبکر از خاندان بنی تیم واگذار می­شود و حدس زد که پس از وی نیز به عمر از بنی­عدی خواهد رسید، تنها به سبب تعصب خونی و نژادی و از ترس این­که مبادا جانشینی او به دست کسانی خارج از بنی­هاشم که آن‌ها هم، چون ابوسفیان از فرزندان عبد مناف بودند، بیفتد، به امام علی(ع) گفت: دست پیش آر تا با تو بیعت کنم. (حسین، بی تا، ج2: 17)

دیک الجن برای اقناع چنین کسانیکه نه سفارش پیامبر (ص) در حق امام علی (ع) برایشان مهم بود، و نه این­که شایستگی­های آنان برای خلافت را مد نظر قرار می­دادند، بلکه تنها خویشاوندی، نژاد و خون برایشان اهمیت داشت، از طرفی، هاشمی بودن و پسر عموی پیامبر (ص) بودن امام علی (ع) را خاطر نشان می‌کند و از طرفی دیگر دوری نسبی ابوبکر و عمر را که اولی از بنی تیم و دیگری از بنی عدی است، مطرح می­سازد و می­گوید این دو،تنها پس از اینکه پیامبر(ص) با دخترانشان ازدواج نمود، صاحب اسم و رسم و نسبی شدند:

ب: قرابت فکری

گرچه امام علی (ع) نسبت به ابوبکر و عمر و عثمان، از نظر خویشاوندی به پیامبر(ص) بسیار نزدیک­تر بود ولی آنچه که او را هرچه بیشتر شایستة جانشینی پیامبر(ص) می­کرد قرابت فکری وی به پیامبر (ص)، و فضایل اخلاقی­اش بود نه تنها قرابت نسبی وی. پرورش یافتن امام علی (ع) در دامان پیامبر (ص) باعث شده بود تا او از نظر فکری و شخصیتی بسیار به یکدیگر نزدیک، و مورد اطمینان یکدیگر باشند از این روی امام علی (ع) پس از خدیجه، همسر پیامبر (ص)، اولین کسی بود که ندای حق را لبیک گفت و اسلام آورد و کوشید در کنار پیامبر (ص) و دوشادوش وی با استفاده از آیات آسمانی قرآن، به راهنمایی و ارشاد امتش بپردازد:  

  نزدیکی فکری و فرهنگی، و یاری و کمک­های بسیاری که پیامبر (ص) در راه انجام رسالتش از پسر عمو و دامادش می­دید او را بر آن می­داشت تا امام علی (ع) را برادر خطاب کند، امری که سبب شد تا روزی «أم ­أیمن» از سر مزاح به او بگوید: وی را برادر می­خوانی و دخترت را به همسریش درمی­آوری! (حسین، بی تا، ج2: 18)                   

هرچند پیامبر (ص) و امام علی (ع) چون تکمه و پیراهن، همیشه قرین و همزاد یکدیگر بودند با این حال پیامبر (ص) به این حد از قرابت بسنده نکرد و هنگام حضور خواستگاران حضرت فاطمه (س) امام علی (ع) را بر دیگران ترجیح داد و به امر پروردگار دخترش را به عقد او درآورد تا بیش از پیش به وی نزدیک گردد و ارتباطشان که واقعاً جز با رابطة برادری قابل توصیف نبود، محکم­تر گردد: (نورالدین، 1990: 65)

     امام علی (ع) نه تنها برادر، بلکه جان رسول برگزیدة خدا و پارة تن آن حضرت بود و از وی رایحة خوش احمدی به مشام می­رسید:

دانایی وسخنوری

علم و دانایی یکی از مهم­ترین شاخصه­های رهبری و زعامت در هر زمان و مکانیست که رهبران را در اتخاذ تصمیم­های صحیح و بجا، یاری می­کند. در عصری که امام علی (ع) به دنیا آمد و قرآن، از آن به دوران جاهلیت یاد می­کند، شمار کسانی که علم و آگاهی کافی داشتند و از نعمت خواندن و نوشتن هم برخوردار بودند، بسیار اندک بود. امام علی (ع) از جملة این معدود افرادی بود که بدانها اشاره شد، و در وصف دانایی و فرهیختگی ایشان همین بس که به قول دیک الجن هرگز، حتی پیش از ظهور اسلام نیز، حاضر به پرستش بت‌ها نشد:[16]

اما آنچه در این زمینه امام علی (ع) را از معدود همتایانش ممتاز می­کرد آن بود که وی علاوه بر دانایی، به سلاح بیان نیز مسلح بود و چنان­که می­دانیم در میان عربی که بیشتر از همه چیز به زبان و سخنوریش افتخار می­کرد، بیان شیوا و رسا، هم اهمیت بسیاری داشت و هم در اقناع مردم به دست کشیدن از بت­پرستی، و هدایت و ارشاد آنان به خیر و صلاح، از تأثیر زیادی برخوردار بود. همین همراهی علم و بیان در وجود امام علی­(ع) بود که او را پس از پیامبر­(ص) به بهترین مردم روی زمین تبدیل کرده بود:

بیان شیوا و رسای امام علی (ع) به همراه برهان­های روشن و قاطعش، از طرفی به هنگام مجادله و مباحثه با مشرکان، آن‌ها را از پاسخ دادن، عاجز می­کرد و زبانشان را بند می­آورد:

    و از طرف دیگر مایة هدایت و ارشاد مردمانی بود که هرچند کافر بودند ولی لجاجتی بر کفرشان نداشتند و اگر کلامی درست و منطقی می­شنیدند که حق و باطل را از هم جدا می­کرد بدان ایمان می­آوردند:

2-   شجاعت

چنان­که پیشتر اشاره شد علم و دانایی یکی از مهم­ترین شاخصه­های رهبری و زعامت در هر زمان و مکانیست، اما بسیارند رهبرانی که از علم و آگاهی لازم برخوردارند و چون در تنگنایی قرار می­گیرند یا با مشکلی روبرو می­شوند، علی رغم اینکه می­توانند تصمیم مناسب را برای رهایی از آن اتخاذ نمایند، ولی به دلیل نداشتن شهامت و شجاعت کافی، نمی­توانند تصمیم­شان را به اجرا گذارند. پس شجاعت نیز یکی دیگر از شاخصه­های مهم رهبری است. باورهای ناب و اعتقادات محکم امام علی (ع) باعث شده بود که وجود مبارک او سرشار از شهامت و دلیری باشد و هرگز چیزی از ترس و خوف نشناسد، زیرا آنچه برای وی در زندگی مهم بود، محکم کردن نهال نوپای اسلام و جاری ساختن احکام اسلام و قرآن بود و بس. او کشته شدن در راه خدا را افتخار می­دانست از این روی از همان ابتدای ظهور اسلام، جانش را که عزیزترین مایملک هر انسانیست در دست گرفت و آن را در راه دفاع از اسلام و قرآن قرار داد. با وجود آن­که هنوز بسیار جوان بود، در جنگ‌های زیادی چون بدر، احد، خیبر و ... شرکت کرد. آنگاه که در بحبوحة جنگ­ها ندای هل من مبارز برمی­خاست و کسی را یارای استجابت نبود، این امام علی­(ع) بود که شمشیرش را که حد فاصل حق و باطل بود، برمی­داشت و به میدان نبرد می­شتافت و دشمنان اسلام و قرآن را یکی پس از دیگری از پای درمی­آورد:

      هرچند این امام علی (ع) بود که همیشه در جنگ­هایی که در دفاع از اسلام و قرآن رخ می­داد، با رشادت تمام، بر دیگران پیشی می­گرفت، اما آنگاه که پای خلافت و جانشینی پیامبر (ص) به میان آمد، دیگرانی که پیشتر، خودشان را پشت سر امام علی (ع) پنهان می­کردند، این بار سینه سپر کردند و بر آن حضرت پیشی گرفتند:

     از بارزترین نمونه­هایی که شجاعت امام علی (ع) در آن به خوبی نمود پیدا کرد، لیلة المبیت بود که در آن امام علی (ع) از توطئة قریشیانی که کمر به قتل پیامبر (ص) بسته بودند، هیچ ترسی به دل راه نداد و جان­ برکفانه به­ جای ایشان در بسترش خوابید:

  ثبات قدم

انسان­ها معمولاً برای دست­یابی به اهداف بزرگ، نیاز به ثبات قدم دارند. از طرفی، رسیدن به ثبات قدم نیز مستلزم داشتن اهداف بزرگ و خدایی است. هدف متعالی و خدایی که امام علی (ع) در زندگی برای خود ترسیم کرده بود و ایمان و اعتقاد راسخی که آن حضرت بدین هدف سامی داشت، باعث می­شد که وی هرگز، حتی زمانی که با دیگر همراهانش در تنگناها قرار می­گرفت و آنها پاهایشان می­لغزید و از مسیر مستقیم منحرف می­شدند، راه راست و درست را گم نکرده و از صراط مستقیم منحرف نشود:

در بیشتر مواقع، آنچه که باعث می­شود انسان­ها، یا از پیمودن راه، خسته شوند و یا به چپ و راست منحرف گردند، داشتن اغراض پست و ناچیز دنیوی است، امری که بسیاری از همرزمان امام علی (ع) را در جنگ احد به خود مشغول ساخت و از گام سپردن در صراط مستقیم باز داشت اما هرگز نتوانست در امام علی (ع) که این اهداف ناچیز دنیوی را در خود کشته و آن‌ها را از وجودش بیرون رانده بود، کارگر افتد و ایشان را از مسیر راست و درست منحرف سازد:

3- خیرخواهی

 پیشتر در بخش قرابت نسبی امام علی (ع) به پیامبر (ص) خاطرنشان شد که عباس، عموی پیامبر (ص)، و حتی ابوسفیان، پس از رحلت پیامبر (ص) از امام علی (ع) خواستند تا جانشینی او را بپذیرد. اکنون باید افزود که تنها این دو نفر نبودند که چنین امری را از آن حضرت تقاضا می­کردند بلکه شمار زیادی از یاران پیامبر (ص) هم چه از مهاجران و چه از انصار، همین درخواست را از وی داشتند. از طرفی خود امام علی (ع) هم کاملاً واقف بود که جانشینی پیامبر (ص) حق مسلم اوست. با این حال چون احساس می­کرد که اگر به مطالبة حقش در خلافت بپردازد، با مخالفت برخی، حکومت نوپای مسلمانان دچار تزلزل خواهد شد، در کمال از خودگذشتگی و از سر خیرخواهی و مصلحت­اندیشی امت اسلامی و نه مصلحت­اندیشی خود، ترجیح داد تا استخوان در گلو فشرده و بر از دست رفتن حق مسلم خویش در جانشینی پیامبر (ص) سکوت اختیار کند و دم بر نیاورد.

نتیجه

چنانکه دیدیم، دیک الجن حمصی از یک سو با به تصویر کشیدن وقایع بسیار مهمی از تاریخ اسلام چون واقعة غدیر خم، حدیث منزلت، حدیث قرطاس، و از سوی دیگر با بیان شاخص­هایی چون قرابت امام علی (ع) با پیامبر (ص)، دانایی، سخنوری، شجاعت، ثبات قدم و خیرخواهی آن حضرت، به بهترین شکل ممکن حق او را در جانشینی پیامبر بزرگ اسلام به اثبات رسانده و نادیده گیرندگان این حق مسلم را مورد سرزنش قرار داده است.

پی­نوشت­ها