نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیّات عربی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات عربی دانشگاه تهران

چکیده

هرگاه حرفی به واژه­ای افزوده شود، به دنبال آن معنا هم افزون می­گردد. نحویان با قبول این قاعده، آن را بیشتر در باب فعل­های مزید، صیغۀ مبالغه، اسم اشاره و برخی حروف مانند نون تأکید ثقیله به کار گرفته­اند. یکی از مواردی که آنها براساس این قاعده به آن پرداخته­اند، بحث فرق میان دو واژۀ «رحمن» و «رحیم» است. نویسندگان مقاله، کوشیده­اند دو واژۀ رحمن و رحیم را با توجه به چارچوب و دامنۀ قاعدۀ «زیادة المبنى تدلّ علی زیادة المعنی» بررسی کنند. در این مقاله ابتدا پیشینه­ای از این قاعده بیان شده، سپس رحمن و رحیم از لحاظ صرفی مورد بررسی قرار گرفته است تا براساس آن فرق­های میان دو واژه، بهتر تعیین شود. در واقع اختلاف در دیدگاه­ها از آنجا ناشی می­شود که صیغۀ فَعلان در ابتدا برای صفت مشبهه وضع شده است و در ادامه، گروهی، در بیان تفاوت دو واژۀ رحمن نسبت به رحیم، مبالغه­بودن آن را بیان کرده­اند و همین مسئله موجب شده تا بحث تغییر کارکرد صیغۀ «فَعلان» از صفت مشبهه به صیغۀ مبالغه مطرح شود. بحث دخیل بودن واژۀ رحمن هم مزید بر علت شد تا چالش در مورد فرق دو واژۀ رحمن و رحیم بیشتر شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A study about “Rahman and Rahim” based on the rule: “an increase in language leads to an increase in meaning”

نویسندگان [English]

  • Gholam Abbas Rezayi Haftaduri 1
  • Naeem Rahmani 2

1 Associate professor, Department of Persian Language and Litereure, University of Tehran

2 Ph.D student Arabic Language and Litereure, University of Tehran

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Increase in language
  • Increase in meaning
  • Faalan
  • Rahman
  • Rahim
ابن أبی الإصبع، عبدالعظیم بن عبدالواحد، تحریر التحبیر فی صناعة الشعر و النثر و بیان إعجاز القرآن، تقدیم حُفنی محمد شرف، القاهرة، لجنة إحیاء التراث الإسلامی، 1963.
ابن الأثیر، نصرالله بن محمد، المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر، تحقیق محمد محیی­الدین عبدالحمید، بیروت، المکتبة العصریة، 1995.
ابن جنی، عثمان، الخصائص، تحقیق محمدعلی النجار، القاهرة: المکتبة العلمیة، 1952.
                          ، المبهج فی تفسیر أسماء شعراء الحماسة، تحقیق حسن الهنداوی، دمشق، دارالقلم، 1987.
ابن درید، محمد بن الحسن، الاشتقاق، تحقیق عبدالسلام هارون، مصر، مؤسسة الخانجی، 1958.
ابن فارس، أحمد، الصاحبی فی فقه اللغة العربیة و سنن العرب فی کلامها، تحقیق أحمد حسن بسج، الطبعة الثانیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2007.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، أدب الکاتب، تحقیق محمد محیی­الدین عبدالحمید، الطبعة الرابعة، مصر، المکتبة التجاریة، 1963.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی­تا.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق سامی بن محمد سلامه، الطبعة الثانیة، مکة، دار طیبة للنشر و التوزیع، 1999.
ابن هشام، جمال الدین بن یوسف، شرح شذور الذهب فی معرفة کلام العرب، تحقیق محمد محیی­الدین عبدالحمید، طهران، دارالکوخ، 1384 ش.
                          ، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، الطبعة السادسة، بیروت، دارالفکر، 1985.
أبوحیان الأندلسی، محمد بن یوسف، تفسیر البحر المحیط، تحقیق عادل أحمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2001.
أبوعبیدة، مَعمر بن المثنی، مجازالقرآن، تحقیق محمد فؤاد سزگین، القاهرة، مکتبة الخانجی، 1988.
الأنباری، محمد بن قاسم، الزاهر فی معانی کلمات الناس، تحقیق حاتم صالح الضامن، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1992.
البیهقی، أحمد بن حسین، کتاب الأسماء و الصفات، تقدیم محمد زاهد بن حسین الکوثری، القاهرة، المکتبة الأزهریة للتراث، لاتا.
الثعالبی، عبدالملک بن محمد، فقه اللغة و أسرار العربیة، تحقیق یاسین الأیوبی، الطبعة الثانیة، بیروت، المکتبة العصریة، 2000.
جریر، دیوان جریر، شرح محمد بن حبیب، تحقیق نعمان محمدأمین طه، القاهرة، دارالمعارف، الطبعة الثالثة، 1986.
جفری، آرتور، واژه­های دخیل در قرآن مجید، ترجمۀ فریدون بدره­ای، تهران، توس، 1372 ش.
الخفاجی، أحمد بن محمد، عِنَایةُ القَاضِى وکِفَایةُ الرَّاضِى عَلَى تفْسیرِ البَیضَاوی، بیروت، دار صادر، د.ت.
الرضی الأسترابادی، محمد بن حسن، شرح شافیة بن الحاجب، تحقیق محمد محیی­الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1982.
الراغب الأصفهانی، حسین بن محمد، تفسیر الراغب الأصفهانی (المقدمه و تفسیر الفاتحة و البقرة)، تحقیق محمد عبدالعزیز بسیونی،کلیة الآداب، جامعة طنطا، 1999.
الرفّاء، السری ّبن أحمد، المحب و المحبوب و المشموم و المشروب، تحقیق مصباح غلاونجی، دمشق، مطبوعات مجمع اللغة العربیة، 1986.
الرمانی، علی بن عیسی، ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن للرمانی و الخطابی و عبدالقاهر الجرجانی، تحقیق محمد خلق­الله و محمد زغلول سلام، مصر، دارالمعارف، 1976.
الزجاج، ابراهیم بن السری، معانی القرآن و إعرابه، تحقیق عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت، عالم الکتب، 1988.
                          ، تفسیر أسماء الله الحسنی، تحقیق أحمد یوسف الدقّاق، دمشق، دار المأمون للتراث، الطبعة الثانیة، 1979.
الزجاجی، عبدالرحمن بن اسحق، اشتقاق أسماء الله، تحقیق عبدالحسین المبارک، الطبعة الثانیة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1986.
الزرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالمعرفة، 1391ق.
الزمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، الطبعة الثالثة، تحقیق حسین أحمد، بیروت، دارالکتاب العربی، 1987.
السامّرائی، فاضل، معانی الأبنیة، الطبعة الثانیة، عمّان، دارعمار، 2007.
سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت، دارالجیل، لاتا.
السیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1974.
                          ، المزهر فی علوم اللغة و أنواعها، تحقیق محمد أحمد جادالمولی بک و آخرون، بیروت، المکتبة العصریة، 1986.
الطبرسی، الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات مکتبة آیةاالله العظمی المرعشی النجفی، 1403 ق.
الطبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، تحقیق أحمد محمد شاکر، بیروت، مؤسسة الرسالة، 2000.
العسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویة، تحقیق لجنة إحیاء التراث العربی فی دارالآفاق، بیروت، منشورات دارالآفاق العربیة، الطبعة الرابعة، 1988.
العکبری، عبدالله بن الحسین، إملاء ما منّ به الرحمن من وجوه الإعراب و القراءات فی جمیع القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1979.
الفراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، أسوة، الطبعة الثانیة، 1425ق.
القرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 2006.
المبرد، محمد بن یزید، المقتضب، تحقیق محمد عبدالخالق عضیمة، القاهرة، الطبعة الثالثة، 1994.
مطلوب، أحمد، معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها، العراق، مطبوعات مجمع العلمی العراقی، 1983.
المیدانی، عبدالرحمن حسن حبنکة، البلاغة العربیة؛ أسسها و علومها و فنونها، دمشق، دارالقلم، 1996.
النحّاس، أحمد بن محمد، معانی القرآن الکریم، تحقیق محمد علی الصابونی، مکة، جامعة أم القری، 1988.
النسفی، عبدالله بن أحمد، تفسیر النسفی، بیروت، دارالکلم الطیب، 1998.
 
Avery- feck, Alan , Neusner, Jacob, The Routledge Dictionary of Judaism, Routledge Press, 2004.
Stec, M.David, The Genizah, psalms: A Study of MS 798 of the Antonin Collection, Brill.p.77, 2013.