ادب عربی

دراسة آلیة السجل النصی فی روایات سعد محمد رحیم (مقتل بائع الکتب وغسق الکراکی أنموذجاً)

کلثوم باقری؛ ناصر زارع؛ محمد جواد پور عابد؛ علی خضری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 خرداد 1404

https://doi.org/10.22059/jalit.2025.390834.612929

چکیده

إنّ السجل النصی آلیة تفسح المجال لولوج عوالم النص، واستکشاف معانیه، ثم إنه ینظم عدداً من الوضعیات المتعلقة بالقارئ فی مواجهة النص الروائی من خلال فضاءاته. فالسجل النصی وطریقة ترتیبه تعتبر جزء من الاستراتیجیة ... بیشتر إنّ السجل النصی آلیة تفسح المجال لولوج عوالم النص، واستکشاف معانیه، ثم إنه ینظم عدداً من الوضعیات المتعلقة بالقارئ فی مواجهة النص الروائی من خلال فضاءاته. فالسجل النصی وطریقة ترتیبه تعتبر جزء من الاستراتیجیة النصیة، إذ لابد لقارئها من رصید لغوی وثقافی مختلف ومتنوع یتشکل من القراءة المختلفة للکتب، والإطلاع الواسع على المراجع التی لها علاقة بالنص. طرحت هذه الآلیة من قبل مفکر آلمانی فولفغانغ إیزر کآلیة واستراتیجیة التی تساعد القارئ على فهم النص الأدبی. یؤکد إیزر بأن لایوجد نص ینشأ من فراغ ولکل نص رصید وهو مجموعة الاتفاقات الضروریة لقیام علاقة تواصلیة بین کل من النص والقارئ. فالسجل النصی تنظیم وضعیات القارئ بالنسبة إلى النص وبالتالی بالنسبة إلى الفضاءات والأنساق المرجعیة المبثوثة داخله، فتسمح للقارئ بإعادة تشکیل الخلفیات المرجعیة وفق الحاضر؛ ومعنى هذا أن عملیة إنتاج النصوص لا تنطلق من عدم أو تتحرک من فراغ؛ وانما یعضدها إطار مرجعی من القیم والأعراف والمعاییر. قمنا فی هذا المقال على منهج الوصفی -التحلیلی بتحلیل ودراسة روایتین "مقتل بائع الکتب" و"غسق الکراکی" للکاتب العراقی سعد محمد رحیم الذی تمیز روایاته بمیزات خاصة وهذا ما جعلها فریدة من نوعها کونها أثراً أدبیاً وفنیاً. إن قراءتنا لهاتین الروایتین کشفت لنا أن سعد محمد رحیم فی روایاتها، قد سعى إلى توریط القارئ عبر السجل النصی، والاستراتیجیات النصیة، إذ یشترط فیه القارئ أن یُلِمَّ بالمعارف الخلفیة للنص الروائی حتى یتمکن من استیعاب دلالات النص والتفاعل معه. وقد عمد سعد محمد رحیم إلى توظیف عناصر السجل النصی من سیاقات اجتماعیة وتاریخیة وتراثیة وقرآنیة فی نص روایاته وهدفه من هذا هو تعبیر عن عشقه إلى وطنه وذکر أحداث النکبة التی مرت على العراق وشرح للقارئ معاناة التی اتحملتها الحرب على أبناء وطنه. لهذا استخدم سعد محمد رحیم بطلین لروایتیه (محمود مرزوق وکمال) رمزاّ عن نفسه ووطنه ومن خلال هذین البطلین قدّم للقارئ معلومات خاصة عن نفسه وموطنه العراق وتاریخها.

مشاهده مقاله

إستراتیجیة القارئ لروایة مقبرة الإنکلیز لعلاء شاکر (دراسة وفقاً لنظریة فولفغانغ إیزر)

کلثوم باقری؛ ناصر زارع

دوره 15، شماره 4 ، آذر 1402، ، صفحه 119-142

https://doi.org/10.22059/jalit.2023.362383.612705

چکیده

کثرت وتعدّدت الدراسات حول النظریات الموجهة للقارئ، وهی بحوث تحتاج إلى دقّة فائقة لقراءة النص، خاصة إذا کان النصّ روایة، وقد یصعب الأمر على الباحث إذا حضر المؤلّف نفسه فی النصّ السردی، کماوراء النصّ ... بیشتر کثرت وتعدّدت الدراسات حول النظریات الموجهة للقارئ، وهی بحوث تحتاج إلى دقّة فائقة لقراءة النص، خاصة إذا کان النصّ روایة، وقد یصعب الأمر على الباحث إذا حضر المؤلّف نفسه فی النصّ السردی، کماوراء النصّ إذا شملت الروایة مجموعة من الرواة، مما یتطلّب البحث دراسة الأنساق الأدبیة وأنواع القرّاء مثل القارئ الحقیقی والقارئ المتغیب وأنواعه، للکشف عما یحمل النصّ فی طیاته من تأویلات. ومن الروائیین العرب الذین اهتموا بشکل کبیر بکتابة النصّ غیر المألوف، هو الکاتب العراقی علاء شاکر، لاسیما فی روایته المسلسلة الممزوجة بالفانتازیا "مقبرة الإنکلیز"، حیث تشتبک الأحداث، والشخصیات، والحبکة، والرواة وهناک راوٍ میت یحکی عن مجریات موته وراویة تنهی الروایة بصورة مابعدسردیة، بطریقة تحفّز الروایة للقارئ مساحات کبیرة للتأویل. ما یرید البحث مناقشته هو المنظور الذاتی والمروی له والظاهراتیة والقارئ المضمَّن وآفاق التوقّعات وتجربة القارئ والمقدرة الأدبیة ونفسیة القارئ وقد تمّ العثور على أنواع القارئ المثالی والجامع فی الروایة حسب قراءة الباحثین لهذه الدراسة.. تم هذا البحث وفقاً للمنهج الوصفی- التحلیلی ومن سمات الدراسة العودة لنظریات المفکرین الذین تناولوا النظریات الموجّهة للقارئ. وأهم ما توصّل إلیه البحث أن القارئ فی هذه الروایة فاعل لیس منفعلاً ونصها لیس نصاً منغلقاً بل منفتحاًعلى القراءات المتعددة، لأن شاکر منح الحریة الکافیة للقارئ کی یتحرک من خلالها على مساحة النص وترکیزه على الدور المحوری للقارئ فی تشکیل النص. فی الحقیقة، شاکر جعل القارئ یشارک فی العملیة الإبداعیة التی تؤدی إلى التفاعل القوی بین القارئ والنص.

تحلیل شخصیّت اصلی رمان أیّام معه بر اساس نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

پیمان صالحی؛ کلثوم باقری

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 87-107

https://doi.org/10.22059/jalit.2021.318421.612354

چکیده

نقد روانشناختی یکی از روشهای نوین نقد ادبی است که میکوشد به آنچه در ورای اثر ادبی است، بپردازد تا پیوستگی میان هنر و هنرمند را پیدا کند. آبراهام مزلو، روانشناس آمریکایی، معتقد است که انسان ... بیشتر نقد روانشناختی یکی از روشهای نوین نقد ادبی است که میکوشد به آنچه در ورای اثر ادبی است، بپردازد تا پیوستگی میان هنر و هنرمند را پیدا کند. آبراهام مزلو، روانشناس آمریکایی، معتقد است که انسان طبیعتاً به رشد نیاز دارد و برای رسیدن به این رشد و کمال، نیازمند گذر از پنج مرحله از نیازهاست: نیازهای فیزیولوژیکی، نیازهای امنیتی، نیازهای اجتماعی، نیازهای احترامی و نیازهای خودشکوفایی. در حقیقت، این نیازها وسیلهای است که فرد را برای رسیدن به هدف یاری میرساند و ابتدا باید نیازهای سطح پایین تأمین شود تا بتوان به سطوح بالاتر و در نهایت به خودشکوفایی رسید. در همین راستا پژوهش حاضر به بررسی شخصیّت اصلی رمان أیّام معه (روزهایی که با او گذشت) اثر کولیت خوری، نویسندۀ زن سوری، بر اساس نظریۀ مزلو پرداخته است. رمان مذکور تا حد زیادی بیانگر شخصیّت خوری و جامعۀ اوست؛جامعهای که محدودیتهای آن، از بزرگ‌ترین موانع رشد و تعالی زنان است. با وجود این، بسیاری از آنان برای خودشکوفایی و خلاقیّت، در برابر این موانع، مقاومت و تلاش خود را برای نیل به کمال، بیشتر میکنند. نتایج پژوهش، نشان از آن دارد که این رمان، با شاخصههای مطرح‌شده از سوی مزلو برای خودشکوفایی همخوانی دارد. بسیاری از زنان و دختران به‌خاطر موانعی چون سنتها و آداب و رسوم نادرست حاکم، زمینهای برای رشد و شکوفایی و پرورش استعدادهای خود نمییابند. بارزترین نیاز شخصیّت اصلی رمان، وجود یک حامی است که بتواند موانع رشد او را بردارد و آرزوهایش را محقّق کند. او علیرغم اینکه تمامی مؤلفه‌های خودشکوفایی را ندارد، امّا وجود شاخصههایی همچون مقاومت در برابر فرهنگپذیری، مسئلهمداری و پذیرش خود و دیگران، خلاقیت و سادگی و طبیعی‌بودن در او نشان از خودشکوفایی دارد. وی برای دستیابی به نیازهای سطح چهارم و پنجم هرم مزلو تلاش میکند و در این راه، ضمن مقاومت در برابر فرهنگ غالب، با پرورش استعدادهای خود، از جمله سرودن شعر و نواختن موسیقی، به خودشکوفایی میرسد.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = کلثوم باقری

دراسة آلیة السجل النصی فی روایات سعد محمد رحیم (مقتل بائع الکتب وغسق الکراکی أنموذجاً)

چکیده

إستراتیجیة القارئ لروایة مقبرة الإنکلیز لعلاء شاکر (دراسة وفقاً لنظریة فولفغانغ إیزر)

چکیده

تحلیل شخصیّت اصلی رمان أیّام معه بر اساس نظریۀ خودشکوفایی آبراهام مزلو

چکیده